Historia Polkowic sięga czasów Bolesława I Wysokiego (1127-1201), najstarszego syna Władysława II Wygnańca (1105-1159). Ok. 1150 roku miał on na miejscu dzisiejszego miasta wybudować dworek myśliwski zwany Bolkowicami, który później stał się osadą handlową.

Nazwa Polkowic pochodzi od imienia Bolko, które jest staropolskim derywatem słowiańskiego imienia Bolesław. W późniejszym czasie nazwa miasta ewoluowała, na co miały wpływ zmiany przynależności państwowej – Bolkewice, Pulkowice, Bolkowitz (1650), Polckwitz (1650). W formach zlatynizowanych źródła wymieniają nazwy miasta jako Polkovic (1223), Polcovicz (1333) i Polkewicze (1475). Józef Lompa wymienia w „Krótkim rysie jeografii Szląska dla nauki początkowej” (1847) nazwę polską Bolkowice oraz niemiecką Polkwitz. Z kolei „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego” (1880-1902) podaje dwie polskie nazwy miasta – Polkwice i Bolkowice oraz cztery niemieckie – Polkwitz, Pulkwitz, Bolkowitz i Bolkwitz. W 1937 roku, gdy władze III Rzeszy usuwały na Śląsku ślady słowiańskości, nazwę miasta przemianowano na Heerwegen.

Pod panowaniem Piastów i Habsburgów

Prawa miejskie nadał Polkowicom książę głogowski Konrad I (1228/31-1272) prawdopodobnie w 1265 roku. Od lokacji miasta na prawie niemieckim do początków XV wieku w imieniu księcia miastem rządzili dziedziczni wójtowie. Z 1291 roku pochodzi wzmianka o Polkowicach jako „civitas”, którym określano skupiska ludności nierolniczej. W tym też roku nadano Polkowicom herb.

W 1361 roku Polkowice przechodzą na własność Henryka V Żelaznego (1312/21-1369), który od 1344 roku był lennikiem korony czeskiej. Miasto bogaci się przez rozwój rzemiosła i handlu. W 1407 roku rajcy wykupują wójtowskie prawa dziedziczne od rodziny von Rechen, powołując pierwszego starostę Mathiasa Kaisera. Powstaje pierwszy drewniany budynek ratusza.

W 1489 roku ostatni piastowski książę głogowski Jan II zrzekł się księstwa na rzecz króla Czech i Węgier Macieja Korwina (1443-1490). Po jego śmierci księstwo głogowskie stało się dziedzicznym terytorium państwa czeskiego. We władanie wziął je Jan Olbracht (1459-1501), młodszy brat króla czeskiego Władysława Jagiellończyka (1456-1516). W 1499 księstwo głogowskie wraz z Polkowicami przeszło we władanie Zygmunta Jagiellończyka (1467-1548). W 1508 wróciło ponownie w ręce Władysława Jagiellończyka. Po jego śmierci w 1516 roku księstwem głogowskim zarządzał przez gubernatorów jego syn Ludwik II Jagiellończyk (1506-1526).

W 1526 roku po śmierci Ludwika II Jagiellończyka Polkowice przechodzą pod panowanie Habsburgów zgodnie z układami dynastycznymi z 1515 roku. Przez kolejne dziesięciolecia miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli, przechodząc często z rąk do rąk jako zastaw. Niezależnie od zmiany właścicieli polityka gospodarcza miasta i wzrost zasobności kasy pozwoliły rajcom wykupić Polkowice w 1598 roku za kwotę 16 000 talarów.

Wojny i okupacje

Krzewione od 1519 roku na Śląsku idee reformacji dotarły także do Polkowic – w 1555 roku kościół św. Michała Archanioła przejęli protestanci, którzy obsadzili większość urzędów miejskich. Wybuch wojny trzydziestoletniej (1618-1648) sprowadził na miasto olbrzymie wydatki związane z utrzymaniem stacjonujących wojsk. W ostatnich 10 latach konfliktu Polkowice zupełnie się wyludniły. Na odbudowujące się po wojnie miasto spadła w 1680 roku kolejna katastrofa – dżuma – która zdziesiątkowała liczbę mieszkańców. Historia Polkowic w tym miejscu powiększyła się o patrona miasta, św. Sebastiana, do którego rajcy zwrócili się z prośba o pomoc w tym trudnym czasie.

W 1741 roku Śląsk, a tym samym Polkowice, znalazły się w granicach państwa pruskiego. Dwie pierwsze wojny śląskie (1740-1742, 1744-1745), które Fryderyk II Wielki (1712-1786) toczył z monarchią habsburską, ponownie wpędziły kasę miejską w olbrzymie długi. Koszt utrzymania wojsk to jednej, to drugiej ze stron spadł także na mieszkańców miasta. Po trzeciej wojnie śląskiej (1756-1763) miasto przeżywało rozwój gospodarczy i urbanistyczny. Władze pruskie sfinansowały budowę ponad 60 murowanych kamieniczek – powiększono także rynek.

Po ponad 4 dekadach spokoju Polkowice stały się ponownie areną wydarzeń z konfliktem zbrojnym w tle. Gdy w 1805 roku wybuchła wojna między Austrią i Francją, szybko zostały w nią wplątane Prusy. Już w listopadzie 1806 roku wojska armii napoleońskiej stanęły pod twierdzą głogowską, którą zdobyły 3 grudnia. Utrzymanie setek oficerów i wojaków oraz koni spadło ponownie na barki mieszkańców jednego z najmniejszych dolnośląskich miast. W wyniku zawartego 7 lipca 1807 roku pokoju w Tylży Polkowice trafiły wraz Głogowem pod okupację francuską. Trwała ona 7 lat i 4 miesiące. W tym czasie miasto bardzo podupadło i zniszczało, a ciężary wojny doprowadziły je do ruiny gospodarczej.

Czas rozwoju

Po okupacji miasto rozwijało się w kolejnych dekadach jak nigdy wcześniej zarówno na obszarze gospodarczym, jak i społecznym. Powstały liczne związki i stowarzyszenia. Prym wiodło bractwo strzeleckie, któremu królowa Elżbieta, żona Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861). Podarowała bractwu w 1850 roku wspaniały sztandar za wierność koronie pruskiej.

W mieście stacjonował szwadron dragonów królewskich. Rozwijało się życie kulturalne, działała kasa oszczędnościowa i kasa pogrzebowa, towarzystwo pożyczkowe, przytułek dla sierot, szkoła ewangelicka i katolicka, zakład wychowawczy oraz przedszkole. W późniejszym czasie powstały również związek rolniczy, spółdzielnia mleczarska, związek gimnastyczny i stowarzyszenie cyklistów (Konkordia), a także ochotnicza straż pożarna. W latach pięćdziesiątych XIX wieku zainstalowano pierwsze w mieście oświetlenie. Od 1882 roku wydawano dziennik miejski ”Polkwitzer Stadtblatt”. W 1900 roku do miasta liczącego 1650 mieszkańców dotarła kolej, a rok później telefon. Siedem lat później zainstalowano oświetlenie elektryczne, a po trzech kolejnych z energii elektrycznej korzystali już wszyscy mieszkańcy miasta. W 1911 roku rozpoczęto budowę sieci wodociągowej i kanalizacyjnej.

Rozwijała się również branża gastronomiczna i hotelarska. W 1834 roku wybudowano najsławniejszy w mieście zajazd „Pod Rosyjskim Następcą Tronu” (Zum Russischen Thronfolger). Nazwano go na pamiątkę wizyty cara Mikołaja I (1796-1855) i jego syna Aleksandra w 1829 roku. W 1837 roku Adolf Mittmann otworzył pierwszą cukiernię w Polkowicach (Rynek 34). Wzorowana była na cukierniach zakładanych przez szwajcarskich konditorów, którzy działali w większości miast Dolnego Śląska od końca XVIII wieku. Cukiernia Mittmanna słynęła z wyśmienitych konfitur, serwowała także kawę, stając się z czasem miejscem codziennych spotkań polkowickiego mieszczaństwa.

I i II wojna światowa

Lata pierwszej wojny światowej przyniosły nieopisaną ofiarność mieszkańców Polkowic. Aktywnie uczestniczyli w zbiorkach pieniędzy na cele wojenne i darów na rzecz walczących żołnierzy. Również dzwony kościelne zostały zdjęte i przekazane na potrzeby wojenne. Na frontach pierwszej wojny światowej zginęło 45 polkowiczan, a kolejnych 18 zmarło wskutek odniesionych ran.

W czasach Republiki Weimarskiej spadła aktywność gospodarcza polkowickiego rzemiosła wskutek rozwoju produkcji przemysłowej. Wzrosła za to w pionie usług i handlu. Działało 11 sklepów odzieżowych i dziewiarskich, 11 sklepów kolonialnych, 3 sklepy papiernicze, 17 hoteli i zajazdów oraz kilkanaście lokali gastronomicznych. Najbardziej ceniona była kawiarnia “Cafe Flora” (w której działało również kino) i restauracja “Dom Strzelca”. Działał browar, gorzelnia i palarnia kawy. Silną pozycję w mieście posiadali miejscowi pszczelarze, zrzeszeni od 1921 roku w polkowickim towarzystwie pszczelarskim. W 1932 roku otwarto salon samochodowy Opla, a w mieście funkcjonowały dwie stacje benzynowe. W tym samym roku w czynie społecznym wybudowano odkryty basen.

Wybuch drugiej wojny światowej obciążył mieszkańców Polkowic konfiskatą samochodów i koni. Właściciele gospodarstw rolnych zostali zobowiązani do uciążliwych kontyngentów płodów rolnych na rzecz wojska. W kolejnych latach ok. 400 polkowiczan zostało wcielonych do armii – przeszło połowa z nich nie wróciła z frontów (w 1939 roku Polkowice liczyły 1600 mieszkańców). Z końcem 1939 roku w mieście znaleźli się pierwsi robotnicy przymusowi z Polski, pracujący głównie w gospodarstwach rolnych. W roku następnym powstał również obóz jeniecki dla żołnierzy francuskich. Mimo iż działania frontowe ominęły Polkowice, mieszkańcy miasta oraz właściciele warsztatów, sklepów, hoteli i lokali gastronomicznych byli zobowiązani w latach wojny do zaciemniania okien na noc.

Polkowice zostały zajęte przez wojska Armii Czerwonej 9 lutego 1945 roku, praktycznie bez walk w obrębie miasta. Do 27 czerwca pozostawały w wyłącznym władaniu radzieckiej komendantury wojennej. Wiosną roku następnego opuszczający Polkowice czerwonoarmiści wywieźli większość dóbr ludności niemieckiej, a dzieła zniszczenia dopełnili polscy szabrownicy. 27 czerwca 1945 roku rozpoczęto tworzenie polskiej administracji w mieście – w tym czasie pojawili się w Polkowicach pierwsi polscy osadnicy.

Najnowsza historia Polkowic

Z końcem 1946 roku Polkowice utraciły prawa miejskie. W dużym stopniu zaważyło to na ich rozwoju gospodarczym i społecznym w pierwszych powojennych latach. Repatrianci przybywali w pierwszych falach z województwa poznańskiego i łódzkiego. W kolejnych z Bukowiny i wschodnich terenów przedwojennej Polski (województwo lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie). Znajdowali zatrudnienie przede wszystkim w rolnictwie i w jedynym polkowickim zakładzie przemysłowym – roszarni lnu. W 1947 roku w w ramach akcji „Wisła” przybyło także kilka rodzin ukraińskich z powiatu gorlickiego w województwie rzeszowskim.

W 1955 roku rozpoczęto pod kierownictwem dr Jana Wyżykowskiego poszukiwania rud miedzi. Zakończono je sukcesem dwa lata później (1957) po odkryciu obecności łupków miedzionośnych w monoklinie przedsudeckiej przez wybitnego polskiego geologa prof. Józefa Zwierzyckiego. Po odwiertach w Sieroszowicach (1957) i Lubinie (1957) w 1962 roku przystąpiono do budowy kopalni „Polkowice”. Pierwsze próbne wydobycie rudy miedzi miało miejsce 5 listopada 1965 roku, a w latach 1968-1972 rozwinięto pełną zdolność produkcyjną.

Rozwój górnictwa miedziowego w Polkowicach wiązał się z rozwojem przestrzennym i ludnościowym miasta. Prawa miejskie zostały przywrócone 1 stycznia 1967 roku. Pierwotnie planowano rozwój miasta do około 50 tys. mieszkańców. Z uwagi na rozległy obszar eksploatacji rud miedziowych plany te ograniczono do 25 tys. Poszukująca pracy w górnictwie miedziowym ludność przybyła do miasta praktycznie z całej Polski.

Historia Polkowic obfitowała w wiele burzliwych wydarzeń. Obecnie wśród najlepiej zachowanych zalicza się:

• rynek z 1265 r.,
• kościół pw. św. Michała Archanioła, z XV/XVI w.,
• kościół ewangelicki (obecnie rzymskokatolicki) pw. św. Barbary z końca XIX w.,
• ratusz (stary i nowy) z XV w.,
• wiatrak holender z końca XIX w.

Opracował Grzegorz Sobel
na podstawie fragmentów książki
„Historia Polkowic”
Wojciecha Machnickiego, Polkowice 1998